Пишува: Ивор Мицковски, политички аналитичар и колумнист
Поглавјето 24 – Правда, слобода и безбедност опфаќа 11 тематски области, меѓу кои: гранична контрола, визи, надворешна миграција, азил, полициска соработка, борба против организираниот криминал, борба против тероризмот, соработка во областа на дрогата, царинска соработка и судска соработка во кривичното и во граѓанското право.
Заедно со Поглавјето 23 – Судство и фундаментални права, овие две поглавја важат за најголем и најкомплициран предизвик во усогласувањето на домашната правна рамка со онаа на ЕУ, во напорот идната земја членка да биде дел од заедничкиот систем на Унијата.
Многу е тешко овие две поглавја да се третираат одвоено, особено откако е воведена новата методологија за процесот на пристапување кон ЕУ за С Македонија и Албанија, каде што Поглавјата 23 и 24 се дел од првиот од шесте кластери, наречен „основни вредности“ или Fundamentals. Кластерите се, всушност, група прашања за кои ќе се преговара истовремено.
Кај проширувањата од 2004 и од 2007 година овие прашања се преговараа како едно поглавје, кое се нарекуваше Правосудство и внатрешни работи. Со преговорите на Хрватска, оваа област е поделена во две поглавја и две точно поделени целини. Тој пристап продолжува и со примерите на Црна Гора и на Србија. Традиционално, овие поглавја се првите што се отвораат за време на преговорите.
Сега, во нашиот случај, тој континуитет продолжува, но и се надградува со тоа што, покрај Поглавјата 23 и 24, кои веќе содржат серија политички критериуми, првиот кластер ги вклучува и економските критериуми, функционирањето на демократските институции, реформите во јавната администрација, јавните набавки, статистиката и финансиската контрола.
Ова надополнување во рамките на одреден кластер, кое претставува и еден вид политичко и техничко усложнување на процесот, може да се толкува и како диктирано од реалните реформски слабости на земјите од Балканот и, конкретно, на С Македонија. И ние, како и целиот регион, имаме проблем со наменското трошење на државните средства, со финансиската дисциплина и, особено, со пописот. Така, поучени од искуствата со Западниот Балкан, ЕУ одлучува процесот да не го ограничи само на отворање поглавја, туку на цели кластери, притоа воведувајќи поголема и поширока поврзаност меѓу одредени реформски политики, поголема динамичност, но и поголеми позитивни и негативни условување во случај на напредок или на назадување.
Мора да напоменеме дека, како пред новата методологија така и сега, Поглавјата 23 и 24 играат клучна и константна улога во пристапниот процес. Тие први се отвораат и последни се затвораат. Тоа значи дека може да се отворат сите поглавја поврзани со кластерот, сите заедно, со што ќе бидеме во можност да преговараме заедно за сите тие поглавја, наместо да одиме едно по едно поглавје, како и секое засебно да се отвора, да се преговара и да се затвора пред Советот. Во исто време, нема ограничувања кои кластери би се отвориле, односно, откако би се отворил првиот кластер поврзан со владеењето на правото и кој не може да се затвори до самиот крај на преговорите, можно е да се отворат паралелно два или повеќе кластери. Првиот кластер со Поглавјата 23 и 24 се затвора последен, поради реверзибилност на процесот, односно, доколку политичките услови не се исполнети или земјата покаже влошување во демократијата и во владеењето на правото, преговорите би можеле да се стопираат.
Од особена важност е да се нагласи дека според новите правила на преговори, како значаен инструмент за наведување, фокусирање и динамизирање на процесот на преговори воведени се т.н. benchmarks или одредници. Временските одредници за мерење на напредокот во поглавјата се утврдуваат за Поглавјата 23 и 24, со цел да се направат подинамични клучните реформи во делот на владеењето на правото, но и одблиску да се мониторира нивниот напредок, кој мора да биде избалансиран со напредокот во сите други поглавја. Пред да се исполнат „временските одредници“ од поглавјата за владеење на правото од првиот кластер – „основни вредности“, ниедно друго поглавје (од ниеден друг кластер за кој паралелно се преговара) нема да биде привремено затворено. Сето ова само ја потврдува клучната улога во спроведувањето реални реформски процеси, а не само донесување закони со цел затворање на Поглавјата 23 и 24.
Се верува дека со овој пристап значително би се забрзал пристапниот процес. Европската комисија бара рокот меѓу отворањето на еден кластер и затворањето на поглавјата од кластерот да не биде повеќе од една година, ако е возможно, и целосно да биде во зависност од напредокот на земјата преговарач.
Нацрт-рамката за преговори на Европската комисија сега ќе треба да биде одобрена и, евентуално, модифицирана во одредени делови, доколку за тоа има консензус меѓу сите 27 земји членки на ЕУ. Но, она што е важно за С Македонија е дека и таа треба да подготви своја преговарачка позиција. Преговорите со ЕУ не претставуваат штиклирање закони, туку до одредена мера и битка со ЕУ за заштита на клучните економски, социјални и други национални интереси. Првиот чекор откако преговарачките рамки се влезени во процедура е Македонија да изготви патоказ за поглавјата поврзани со владеењето на правото, Поглавјата 23 и 24. Освен патоказот за владеење на правото, С Македонија треба да изготви и патоказ за функционирањето на демократските институции и реформа на јавната администрацијата, другиот суштински елемент од преговорите со ЕУ. Потоа следува процесот на билатерален скрининг, кој треба да биде значително пократок од оној за претходните земји кандидати, бидејќи техничкиот скрининг заврши минатата година.
Според последните извештаи на Европската комисија, С Македонија во неколку наврати е оцената дека има добар напредок во Поглавјата 23 и 24. Генерално, се оценува дека е достигнато високо ниво на усогласување на законската регулатива, иако и понатаму постојат недостатоци во клучни области, како во судството, борбата со корупцијата, но и реформирањето на полицијата. Посебно внимание ќе треба да се обрне на борбата против организираниот криминал, подобрување на финансиските истраги и конфискација на имотот. Државата е оценета дека има „одредено/умерено ниво на подготовка“ да ги преземе обврските во рамките на Поглавјата 23 и 24, што би одговарало на средна оценка 3.
Останува проблематичен предизвикот да имаме конечна, јавно и транспарентно објавена преговарачка структура. Знаеме дека македонскиот модел наликува на тој од Црна Гора, но и понатаму е нејасна позицијата и вклученоста на граѓанскиот сектор, особено кога довербата и соработката меѓу владата, администрацијата и граѓанските организации треба да биде основата на преговарачкиот процес. На крајот, сè зависи од нашата политичка волја да се презентира реална слика и да се спроведуваат реални реформи, не само поради Европа туку и за донесување на Европа кај нас дома.
Овој текст е изработен во рамките на проектот „Нетрасиран пат: Граѓански ангажман во образованието, истражувањето и мониторингот поврзан со Поглавјето 24”, спроведен од ЕВРОТИНК – Центар за европски стратегии, а финансиски поддржан од Балканскиот фонд за демократија, проект на Германскиот Маршалов фонд на САД и Амбасадата на Кралството Норвешка во Белград. Гледиштата изразени во оваа публикација се на авторот и не ги одразуваат секогаш гледиштата на Амбасадата на Кралството Норвешка во Белград, Балканскиот фонд за демократија и Германскиот Маршалов фонд на САД или на нивните партнери.
