Autor: Doc. dr. Marijana Nikollova Stamova Instituti i Ballkanistikës me Qendër për trakologji pranë Akademisë së Shkencave të Bullgarisë Sofje, Republika e Bullgarisë
Marrëveshja e miqësisë ndërmjet Republikës së Bullgarisë dhe Republikës së Maqedonisë, në vend që të jetë ajo që duhet të jetë, pra për të kontribuar në afrimin e dy vendeve, u kthye në një akt që çoi në efekte të kundërta. Ne do të përpiqemi të japim disa shpjegime për atë që do të ndodhë. Natyrisht, ne nuk mund të anashkalojmë proceset historike në të kaluarën, por nuk do ta theksojmë atë dimension të Marrëveshjes.
Fillimisht duhet theksuar se Marrëveshja ndërmjet Republikës së Bullgarisë dhe Republikës së Maqedonisë është lidhur ndërmjet dy qeverive si marrëveshje e parë ose para nënshkrimit të Marrëveshjes ndërmjet Republikës së Greqisë dhe Republikës së Maqedonisë. Në të njëjtën kohë, dihet se lidhja e Marrëveshjes me Greqinë është iniciuar si domosdoshmëri që Republika e Maqedonisë të ndryshojë emrin e saj në “Republika e Maqedonisë së Veriut”, si kusht për pranimin e vendit në NATO dhe fillimin e negociatave për pranimin e vendit në Bashkimin Europian. Në fakt, Bullgaria nuk u përpoq për atë Marrëveshje me Republikën e Maqedonisë, por pranoi ta nënshkruajë atë si një lloj hyrje në marrëveshjen e ardhshme, të konceptuar me Greqinë.
Kjo nuk krijoi asnjë problem, pavarësisht se publiku në Bullgari, veçanërisht ai shkencor, nuk ishte i bindur se emri Maqedonia e Veriut ishte më i përshtatshmi, pra kjo nuk përjashtonte plotësisht pretendimet territoriale, të cilat mund të lindin në të ardhmen nga Greqia ndaj pjesës së Pirinit të Maqedonisë, e cila është brenda fushëveprimit territorial të Republikës së Bullgarisë. Madje edhe strukturat qeverisëse e populli në Republikën e Maqedonisë u befasuan që Bullgaria, si vend mik dhe mbrojtës i mundshëm i interesave maqedonase në Bashkimin Europian, aq lehtë u pajtua me atë emër. Kuptohet që roli i Greqisë ishte vendimtar për imponimin e emrit të ri. Greqia është shteti më i vjetër anëtar i shteteve ballkanike, i integruar në NATO dhe më pas në BE. Kështu, roli i Bullgarisë në to dhe procese të ngjashme u margjinalizua, ndërsa për disa, veçanërisht për qarqet qeverisëse në Greqi, u përshtatej në tërësi. Ndoshta nën presion, Bullgaria zgjodhi ta nënshkruajë marrëveshjen me Republikën e Maqedonisë, pa pritur që ajo të përdoret si motiv për nënshkrimin e marrëveshjes me Republikën e Greqisë, me të cilën Republika e Maqedonisë detyrohet dhe i kërkohet që ta ndryshojë emrin kushtetues. Në këtë mënyrë, nënshkrimi i marrëveshjes ndërmjet Republikës së Bullgarisë dhe Republikës së Maqedonisë ndodhi shumë lehtë dhe shumë shpejt, dhe kur diçka nxitohet, ndodh pikërisht ashtu, më saktësisht, nuk shpjegohet plotësisht situata dhe nuk parashihen pasojat e mundshme pozitive dhe negative të atij veprimi. Pra, marrëveshja e nënshkruar ishte e sajuar në mënyrë të pamjaftueshme dhe diçka që është edhe më e rëndësishme në shumë segmente të marrëveshjes – pamjaftueshëm e zbatueshme si akt ndërkombëtar dhe e pazbatueshme në dritën e proceseve historike dhe marrëdhënieve historike zhvillimore mes dy shteteve.
Dihet se ratifikimi i Marrëveshjes ndërmjet Republikës së Greqisë dhe Republikës së Maqedonisë nuk ka ndodhur lehtë. Shumica e opinionit maqedonas nuk e pranoi ndryshimin e emrit në “Severna (e Veriut)”. Nuk pranoi të hiqte dorë nga historia e tij e lashtë. Shteti grek u përpoq që të mos përmendej emri “Maqedoni”, por megjithatë, si lëshim nga ana e tyre, ata pranuan që kjo të ndodhte. Qeveria e Republikës së Maqedonisë, e udhëhequr nga kryeministri i atëhershëm Zoran Zaev, bëri përpjekje të mëdha për ta bindur popullin se me atë akt do të krijohen kushtet, pra do të plotësohet parakushti i fundit për anëtarësimin e Republikës së Maqedonisë në NATO, hapjen e rrugës për negociata me BE-në dhe se nuk ka më asgjë për të pritur.
Në mbështetje të marrëveshjes ishte qasja e popullsisë shqiptare në Maqedoni, e cila merrte pjesë në qeveri me një numër joproporcionalisht më të madh ministrash se vetë popullsia. Ajo ishte e interesuar për Europën pa marrë parasysh interesat kombëtare maqedonase. Pavarësisht këtij presioni, referendumi për ndryshimin e emrit nuk ishte i suksesshëm. Gjithashtu, sipas të gjitha gjasave dhe përmes presioneve të ndryshme dhe ndërhyrjeve të drejtpërdrejta të strukturave nga NATO-ja dhe BE-ja, janë bërë ndryshimet e parashikuara kushtetuese për emrin dhe të gjitha shtesat e tjera kushtetuese. Rezultati konkret i kësaj ishte vetëm pranimi në NATO, ndërsa mungoi kryesorja – fillimi i negociatave për pranimin e Republikës së Maqedonisë në BE.
Shteti bullgar nuk ishte i kënaqur me atë që ndodhi me Republikën e Maqedonisë. Vetëm më vonë qeveria e Republikës së Bullgarisë e kuptoi se ishte bërë padrejtësi ndaj Republikës së Maqedonisë, por edhe ndaj Republikës së Bullgarisë. Shteti bullgar e kuptoi se me atë marrëveshje Greqia pati një mundësi për të realizuar pretendimet e saj territoriale, jo vetëm me ndryshimin e emrit, por ndjen se integriteti i saj territorial në raport me rajonin e Pirinit është i kërcënuar nga Greqia. Ajo e kuptoi se Marrëveshja ndërmjet Republikës së Bullgarisë dhe Republikës së Maqedonisë në fakt ishte e kornizuar, sepse ajo duke marrë parasysh rrethanat historike, nuk do të mund të përmbushet dhe kështu Bullgaria do ta humbasë Republikën e Maqedonisë si vend mik dhe të afërm.
Së pari, Bullgaria kërkoi rishikimin e marrëveshjes dhe shtimin e saj me aneks, gjë që shkaktoi rezistencë në opinionin maqedonas, veçanërisht në raport me opozitën. Kryesisht për shkak të nevojave politike të brendshme, opozita nuk u pajtua me një marrëveshje të tillë, e aq më pak me amendamente dhe shtesa të mundshme. Kështu, mbeti ideja që të punohet për përmbushjen e asaj marrëveshjeje, siç është.
Pas rënies së Federatës Jugosllave, Republika e Bullgarisë ishte e para që e njohu Republikën e Maqedonisë më 15 janar 1992. Por, Bullgaria refuzon ta njohë ekzistencën e gjuhës dhe historisë maqedonase, sepse duke u mbështetur në njohuritë shkencore, mbron tezën se maqedonasit nuk ishin një komb i veçantë, por se ata janë pjesë e atij bullgar. Në periudhën komuniste, vëllime librash dëshmonin se një popull dhe një gjuhë e tillë nuk ekzistonte. Edhe qeveria e Republikës së Bullgarisë, kur miratoi Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë më 17 nëntor 1991 pas pavarësisë së saj, refuzoi t’i përfshinte bullgarët si pakicë kombëtare, ashtu siç ishin përfshirë edhe bashkësitë e tjera etnike, duke pretenduar se bullgarët nuk janë pakicë, por shumicë e popullit në Republikën e Maqedonisë. Kjo është arsyeja pse Bullgaria e njohu pavarësinë e Republikës së Maqedonisë, duke i konsideruar maqedonasit si pjesë të kombit bullgar.
Historiografia bullgare, si dhe shumë shkencëtarë të tjerë botërorë, konsiderojnë se kombi maqedonas nuk ka ekzistuar para vitit 1944. Me konstituimin e Republikës Popullore Federative të Jugosllavisë (FNRJ) në seancën e dytë të AVNOJ-it (Kuvendi Antifashist për Çlirimin Kombëtar të Jugosllavisë) më 29 nëntor 1943 dhe transformimet e tjera kushtetuese, ekzistenca e kombit malazez dhe maqedonas si kombe konstitutive u njohën më vonë në Jugosllavi dhe kështu u krijuan gjashtë republika me pesë kombe të njohura. Kombi boshnjak nuk u njoh, por vetëm Bosnja dhe Hercegovina si republikë, e cila përbëhet nga tre popuj (serbë, kroatë dhe myslimanë).
Njohja e kombit maqedonas u pranua nga populli maqedonas. Gjatë vitit 1945 u bë kodifikimi i parë i gjuhës maqedonase dhe filloi ndërtimi i kultit ndaj çështjes kombëtare. Për këtë ndihmoi fakti se kombet e tjera në Jugosllavi, por edhe jashtë saj, e njohën ekzistencën e kombit maqedonas dhe të gjuhës së tij. Rreth gjuhës dhe figurave historike filloi të krijohej kult kombëtar, për të cilat ka burime historike ku deklarohen si bullgarë. Një pjesë e personave që merren me çështjen e gjuhës janë edhe sot të famshëm në shkencë dhe ndjekësit e tyre e kultivojnë këtë kult, natyrisht duke shfrytëzuar privilegjet e AMShA-së (MANU) dhe institucioneve të tjera, por edhe nga shërbimet e sigurisë jugosllave.
Shumica e akademikëve që u zgjodhën për herë të parë nga komisioni i Beogradit (i cili quhej Maticna komisija) ishin nga radhët e gjuhëtarëve që merren me studimin e gjuhës maqedonase, si dhe nga radhët e historianëve. Për Bullgarinë nuk ishte e rëndësishme. Për të nuk ka komb maqedonas, ashtu siç nuk ka gjuhë maqedonase, e cila ishte një dialekt i bullgarishtes, megjithëse kjo gjuhë përdorej si e barabartë, u zhvillua, u nda artificialisht nga bullgarishtja dhe u krijua një veprimtari e gjerë botuese dhe po krijohet në atë gjuhë e cila u përhap në popullatë. Ashtu që tani realisht ekzistojnë dy gjuhë të ndryshme dhe shkenca bullgare nuk e pranon këtë.
Kuptohet, fakti i mohimit të gjuhës maqedonase dhe të kombit maqedonas ndikon negativisht në marrëdhëniet mes dy vendeve fqinje. Përveç kësaj, pjesëmarrja e Bullgarisë në Luftën e Dytë Botërore në anën “fashiste”, e cila gjithashtu u bë kryesisht në emër të Maqedonisë, ndikoi negativisht në qëndrimin e popullit maqedonas ndaj Republikës së Bullgarisë. Në këtë ka ndikim edhe vetë historiografia bullgare, e cila për t’iu përshtatur qëndrimeve ruse dhe sovjetike, për një kohë të gjatë pas vitit 1945 e konsideronte historiografinë e saj nga Lufta e Dytë Botërore si “fashiste”. Në këtë ka ndikuar edhe politika hegjemoniste e BRSS-së ndaj Ballkanit. Herë pas here nxitej nga politika shtetërore jugosllave, e cila nëpërmjet shërbimeve të OZNA-s (Njësisë së Mbrojtjes së Popullit), pastaj UDB-së (Drejtorisë së Sigurisë Shtetërore) drejtonte propagandën antibullgare dhe pretendonte se pjesa Pirinit të Maqedonisë i përkiste Jugosllavisë, pra RP/RS të Maqedonisë si pjesë përbërëse e saj.
Në rrethana të tilla historike ka kaluar më pak se një shekull nga ekzistenca e Republikës së Maqedonisë dhe njohja e kombit maqedonas me përjashtim të Bullgarisë zyrtare. Përmes Marrëveshjes së miqësisë, fqinjësisë së mirë dhe bashkëpunimit, Bullgaria po përpiqet të arrijë njohjen e së vërtetës historike, veçanërisht duke pasur parasysh faktin se Greqia ka arritur shumë me të ashtuquajturën Marrëveshja e Prespës. Por duhet marrë parasysh fakti se BE-ja qëndroi me vendosmëri pas Greqisë, gjë që nuk është rasti me Republikën e Bullgarisë.
Sipas nesh, kjo marrëveshje e fqinjësisë së mirë, siç është lidhur, është e vështirë për t’u përmbushur. Shteti maqedonas, duke u mbështetur në historiografinë e vet, vështirë se do të pranojë të ndryshojë instrumentet që janë futur në historinë e tij. Shteti bullgar ka të drejtë kur pretendon se ka falsifikime në shkencën historike maqedonase dhe pala maqedonase nuk mundohet të mendojë nëse kjo është e mundur, duke akuzuar palën bullgare për këtë, se me propozimin francez kërkon ndryshime joreale dhe të pamundura.
Me kalimin e viteve u krijua një antipati nga ana e Republikës së Maqedonisë ndaj Republikës së Bullgarisë. Kulti i figurave shkencore dhe politike u ndërtua mbi kauzën antibullgare. Fajin e ka edhe një pjesë e publikut bullgar, i cili ka figura historike për të respektuar, por gjithsesi këmbëngul në emrat e figurave për klubet bullgare në Maqedoni, të cilët në të kaluarën kanë “gabuar” ndaj Maqedonisë, por edhe në Bullgari nuk janë të pranuar unanimisht dhe pozitivisht.
Sipas vlerësimit tonë, me mënjanimin e gabimeve nga të dyja palët, me fleksibilitet, lëshime dhe durim si nga ana e Shkupit ashtu edhe nga Sofja, Marrëveshja ka mundësi të përmbushet dhe të zbatojë dispozitat e saj. Propozimi francez e ofron këtë mundësi. Më realja është që t’i qasemi afrimit gradual. Puna e deritanishme dhe në shumë raste e komisionit multidisiplinar tregon një mprehje shtesë të tensionit mes dy shteteve, si dhe një perceptim më të vështirë të konkluzioneve të arritura dhe vendimeve që merren.
*Më datë 12.2.2019 Hyjnë në fuqi ndryshimet kushtetuese, me të cilat plotësohen të gjitha kushtet për zbatimin e emrit “Republika e Maqedonisë së Veriut”, shkurtuar “Maqedonia e Veriut”. Në analizë, emri Republika e Maqedonisë do të përdoret kryesisht deri në periudhën e ndryshimit të emrit të shtetit dhe pas kësaj periudhe do të përdoret emri “i ri” – Republika e Maqedonisë së Veriut. Marrëveshja e miqësisë, fqinjësisë së mirë dhe bashkëpunimit është lidhur ndërmjet Republikës së Bullgarisë dhe Republikës së Maqedonisë më 1 gusht 2017 dhe ka hyrë në fuqi pas shkëmbimit të instrumenteve të ratifikimit ndërmjet ministrave të Punëve të Jashtme më 14 shkurt 2018.
Kjo analizë është pjesë e projektit: “Demitizimi i marrëdhënieve (jo)fqinjësore në rrugën drejt BE-së: Rasti i Maqedonisë së Veriut dhe Bullgarisë”, e mbështetur nga Ambasada Kanadeze në Beograd, përmes Fondit Kanadez për Iniciativa Lokale (CFLI). Përmbajtja e publikimit është përgjegjësi e vetme e EUROTINK – Qendra e Strategjive Europiane dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se i pasqyron pikëpamjet e Ambasadës Kanadeze në Beograd dhe ato të Fondit Kanadez për Iniciativa Lokale.
